Wygląda na to, że pogłoski o śmierci gotówki były mocno przesadzone

Zapraszamy do lektury artykułu dotyczącego obecnej kondycji gotówki. Artykuł, którego autorem jest Jacek Rapcia, został opublikowany w "Głosie Banków Spółdzielczych" 2/2021.

Wygląda na to, że pogłoski o śmierci  gotówki były mocno przesadzone


W opublikowanym pod koniec marca br. komunikacie NBP podał, iż w lutym 2021 r.  wartość podaży pieniądza zwiększyła się o 16,4 mld zł. Do jej wzrostu przyczynił się głównie  wzrost depozytów i innych zobowiązań wobec gospodarstw domowych i instytucji samorządowych.
Z Raportu o obrocie gotówkowym w Polsce w 2019 r. (NBP, 2020) wynika jednocześnie, iż pandemia koronawirusa wywarła istotny wpływ na rynek obrotu gotówkowego oraz preferencje  płatnicze konsumentów na całym świecie. Wraz z pojawianiem się COVID-19 w kolejnych  krajach notowano ponadprzeciętny popyt na pieniądz gotówkowy. W Polsce analizy  wskazują na wyraźny wzrost wartości pieniądza gotówkowego w obiegu.

Zjawiska występujące w okresie pandemii na rynku  obrotu gotówkowego w Polsce wpisały się w tendencje obserwowane w innych krajach. Według  danych Europejskiego Banku Centralnego do 10 kwietnia 2020 r. wartość banknotów euro w obiegu wzrosła  o 41,2 mld, tj. o ponad 3% w ciągu czterech tygodni i wyniosła 1,33 bln euro. Był to największy wzrost odnotowany od czasu kryzysu finansowego związanego z upadkiem banku Lehman Brothers w 2008 r.

Według EBC 3/4 transakcji w strefie euro było realizowanych przy wykorzystaniu banknotów i monet, również w takich krajach jak Niemcy, Hiszpania czy Włochy. Wielu Europejczyków w odpowiedzi na pandemię zareagowało przezornościowym przechowywaniem znacznej ilości gotówki. Przykładowo, Deutsche Bundesbank wskazał, że w połowie marca 2020 r. Niemcy wypłacali z bankomatów dwukrotnie więcej banknotów niż zazwyczaj. W tym czasie 
w niektórych krajach odnotowano wzrost wartości obiegu gotówkowego o kilka lub kilkanaście procent zaledwie w ciągu kwartału.

Podobne tendencje uwidoczniły się również w Polsce. W okresie luty 2020 – luty 2021 dynamika ilości pieniądza gotówkowego w obiegu wyniosła 136%. Największy wzrost nastąpił w ciągu dwóch pierwszych miesięcy pandemii – jeszcze w lutym 2020 r. wartość pieniądza gotówkowego w  obiegu wynosiła 238,3 mld zł, by na koniec kwietnia 2020 r. zwiększyć się aż o 21%, do poziomu 289,3 mld zł.

Najbardziej spektakularne wzrosty nastąpiły tuż po ogłoszeniu wiosennego lockdownu. Tylko 13 i 16 marca 2020 r. banki pobrały z NBP łącznie blisko 12 mld zł. Wartość pieniądza gotówkowego w obiegu jest obecnie na rekordowym poziomie – w lutym 2021 r. wynosiła 324,5 mld zł.

Biorąc pod uwagę, iż od kilku lat liczba terminali POS i  liczba punktów handlowo-usługowych, w których możliwe są płatności bezgotówkowe, systematycznie rośnie (tylko w ciągu ubiegłego roku liczba terminali POS zwiększyła się o ponad 8%), głównym celem zwiększonych wypłat gotówki w Polsce, tak jak w wielu innych krajach europejskich, nie był cel transakcyjny, zwłaszcza w pierwszym okresie epidemii, ale cel tezauryzacyjny i przezornościowy.

Narodowa Strategia Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego

Przy tak wysokim wzroście zapotrzebowania społeczeństwa na gotówkę, zapewnienie banknotom i monetom statusu powszechnie akceptowanego środka płatniczego stało się  zadaniem priorytetowym dla NBP. W marcu 2021 r.1 Rada Polityki Pieniężnej uznała za konieczne podjęcie przez Narodowy Bank Polski działań zmierzających do opracowania Narodowej Strategii Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego. Uzasadniła to tym, iż obrót gotówkowy ułatwia prowadzenie polskiej polityki pieniężnej i pozwala obywatelom na dogodne dla nich korzystanie z pieniądza krajowego. 

Rada uznała, że Narodowa Strategia Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego powinna skoordynować działania, dzięki którym płatności gotówkowe będą powszechnie akceptowane, a dostęp do wypłat gotówkowych nie będzie w żaden sposób ograniczony lub w istotny sposób utrudniany.

Zgodnie z przyjętymi założeniami działania objęte Strategią będą skoncentrowane na kluczowych filarach bezpieczeństwa obrotu gotówkowego, tj.:

  • powszechnej akceptacji pieniądza gotówkowego,
  • zapewnieniu klientom banków wygodnego i niezakłóconego dostępu do ich oszczędności w formie gotówki,
  • fizycznym bezpieczeństwie gotówki,
  • cyberbezpieczeństwie systemów krytycznych dla funkcjonowania obiegu gotówkowego,
  • stabilności oraz ciągłości działania podmiotów kluczowych dla funkcjonowania obrotu gotówkowego,
  • przeciwdziałaniu fałszerstwom,
  • zapewnieniu odpowiedniego co do wartości i struktury nominałowej zapasu znaków pieniężnych.

Bezpieczeństwo obrotu gotówkowego oraz zapewnianie szerokiego dostępu do banknotów i monet jest jednym z  priorytetowych obszarów działania banku centralnego.

W  lutym 2019 r. przy Zarządzie Narodowego Banku Polskiego została powołana Rada ds. obrotu gotówkowego. Do zadań Rady należy m.in. analizowanie obrotu gotówkowego w Polsce, rekomendowanie propozycji działań dotyczących minimalizacji ryzyka systemowego i usprawnianie i zwiększanie bezpieczeństwa obrotu gotówkowego.

Przygotowanie projektu Narodowej Strategii Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego zostało powierzone członkom Rady. Z tego powodu w lutym 2021 r. jej skład został rozszerzony. Do dotychczasowych członków Rady, reprezentujących banki, Związek Banków Polskich, firmy obsługi gotówki oraz stowarzyszenia handlu detalicznego, dołączono przedstawicieli Ministerstwa Finansów, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Ministerstwa Sprawiedliwości, Komendy Głównej Policji, Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego, Krajowego Związku Banków Spółdzielczych, a także operatorów sieci bankomatowych.

W ramach Rady powołano pięć zespołów zadaniowych, wspomagających realizację zadań zmierzających do przygotowania projektu Narodowej Strategii Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego.

W pracach Rady ds. obrotu gotówkowego oraz zespołów zadaniowych sektor bankowości spółdzielczej reprezentują przedstawiciele banków spółdzielczych, banków zrzeszających oraz KZBS. Jednym z tematów, który wymaga przedyskutowania oraz odpowiedniego uwzględnienia w  projekcie Narodowej Strategii Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego, jest kwestia systematycznie pogarszającej się opłacalności bankomatów.

Opłacalność bankomatów

Według stanu na koniec III kw. 2020 r. klienci w Polsce mieli dostęp do niespełna 22 tys. bankomatów. Ponad 14% z nich należało do banków spółdzielczych.

Z praktyki funkcjonowania banków spółdzielczych wynika, iż to one w szczególności doświadczają wzmożonego zapotrzebowania klientów na wypłatę gotówki, zarówno w placówkach bankowych, jak i bankomatach. Biorąc pod uwagę, iż w większości przypadków banki spółdzielcze działają w mniejszych miejscowościach i na terenach wiejskich, gdzie klienci nie mają dostępu do placówek czy bankomatów innych banków, a liczba placówek handlowo-usługowych, w których możliwa jest płatność kartą, jest ograniczona, to banki spółdzielcze zaspokajają tam zwiększony popyt na gotówkę.

Z tego też powodu coraz większego znaczenia nabiera, sygnalizowane już od pewnego czasu przez banki spółdzielcze, obniżanie się rentowności posiadanych przez nie bankomatów. Jest to w dużym stopniu spowodowane czynnikami zewnętrznymi, nie do końca zależnymi od indywidualnych decyzji biznesowych podejmowanych przez poszczególne banki.

W pierwszej kolejności wpływ na zmniejszającą się rentowność bankomatów mają decyzje, jakie na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat podejmowały organizacje płatnicze. Z jednej strony już jakiś czas temu obniżyły one prowizje, jakie wydawcy kart krajowych wypłacają właścicielowi bankomatu z tytułu jego wynagrodzenia, za pośrednictwem organizacji płatniczych, za każdą transakcję. Obecnie prowizja wypłacana bankom przez Mastercard wynosi 1,20 zł za każdą transakcję. W przypadku VISA prowizja ta została ustalona na poziomie 1,30 zł.

Jednocześnie w tym samym czasie organizacje płatnicze nałożyły na właścicieli bankomatów dodatkowe opłaty, w tym opłatę naliczaną od wartości transakcji wypłaty gotówki. Biorąc to pod uwagę oraz uwzględniając koszty processingu, opłaty jakie musi ponosić właściciel bankomatu na rzecz organizacji płatniczych stanowią już ponad 60% tego, co otrzymuje on od tych organizacji, jako wynagrodzenie za zrealizowane transakcje.

Kolejnym czynnikiem mającym negatywny wpływ na rentowność bankomatów są zmiany w zachowaniach i oczekiwaniach klientów. Jeszcze kilka lat temu klienci korzystali z bankomatów poprzez cykliczną (kilka razy miesięcznie) wypłatę drobnych kwot. Obecnie, głównie z powodu eliminowania manualnej obsługi gotówki z oddziałów banków oraz ograniczania przez banki sieci oddziałów i filii, bankomaty coraz częściej zastępują kasy bankowe. Według Informacji o kartach płatniczych - III kwartał 2020 r. (NBP, styczeń 2021 r.) w III kw. 2020 r. w bankomatach na terenie kraju odnotowano 136,5 mln transakcji wypłat gotówki. W porównaniu z poprzednim kwartałem, liczba wypłat uległa zwiększeniu o blisko 24,4 mln (wzrost o 22%). W III kw. 2020 r. wskaźnik częstości wypłat w bankomatach uległ znacznemu zwiększeniu – jeden bankomat realizował średnio dziennie 68 wypłat gotówkowych (w poprzednim kwartale wypłat tych było 56). Najistotniejsze jest przy tym, że od dłuższego czasu wzrasta średnia wartość pojedynczej transakcji wypłaty gotówki w bankomacie.

W III kw. 2020 r. wynosiła ona 625 zł, a jeszcze 10 lat temu (III kw. 2010 r.) – jedynie 385 zł. Tendencje te w negatywny sposób wpływają na rentowność bankomatów, gdyż jedna z opłat ponoszonych przez banki na rzecz organizacji płatniczych jest naliczana właśnie od wartości transakcji.

Szukając przyczyn, z powodu których utrzymywanie sieci bankomatów staje się dla banków coraz mniej opłacalne, warto pamiętać jeszcze o co najmniej dwóch:

Systematycznie zwiększa się presja cenowa ze strony firm CIT (cash-in-transit, czyli przedsiębiorcy, którym banki powierzyły czynności przeliczania oraz sortowania banknotów i monet). Jest ona związana ze stałym wzrostem kosztów pracy. Każdego roku stawka płatna do firm CIT ulega zwiększeniu z uwagi na wzrost płacy minimalnej.
Zmieniają się standardy organizacji płatniczych oraz regulacje zewnętrze, co wymaga stałego dostosowywania sieci bankomatów i oznacza wielomilionowe inwestycje.

Przykładowo, w najbliższym czasie koszty utrzymania bankomatów mogą istotnie wzrosnąć, w związku z trwającymi pracami wprowadzającymi obowiązek wyposażania bankomatów w systemy barwiące banknoty, co ma zapobiegać dokonywaniu ataków na te urządzenia.

Nie powinno zatem budzić zdziwienia, że od kilku lat liczba bankomatów na polskim rynku ulega systematycznemu zmniejszaniu. W szczytowym okresie (I kw. 2017 r.) właściciele bankomatów udostępniali klientom 23 751 takich urządzeń. Od tego czasu liczba ta zmniejszyła się już o 8% – na koniec III kw. 2020 r. były w Polsce 21 954 bankomaty.

Również banki spółdzielcze, szukając możliwości poprawy efektywności swojego działania, dostrzegły już jakiś czas temu problem związany z pogarszaniem się rentowności bankomatów. Zatem również i one zaczęły likwidować najmniej efektywne urządzenia. Na koniec III kw. 2020 r. udział bankomatów, których właścicielami były banki spółdzielcze w łącznej liczbie bankomatów wynosił 14,5%, podczas gdy jeszcze w I kw. 2017 r. przekraczał 17%.

***

Z uwagi na stopniowo zmniejszającą się liczbę oddziałów banków, już dziś dostęp klientów do gotówki jest coraz trudniejszy. Rezygnacja właścicieli bankomatów z utrzymywania tych urządzeń w niektórych lokalizacjach, ze względu na pogarszającą się opłacalność, dodatkowo utrudnia ten dostęp. Krajowy Związek Banków Spółdzielczych od pewnego czasu podnosi problem związany ze zmniejszającą się opłacalnością bankomatów. Warte przeanalizowania są w tym zakresie uregulowania prawne przyjęte w różnych krajach (np. Hiszpania, Francja), na podstawie których Państwo bądź władze lokalne, dopłacają do niektórych bankomatów, tak by ich utrzymywanie było dla banków ekonomicznie uzasadnione.

Dotyczy to w szczególności tych urządzeń, które są zlokalizowane w miejscach, gdzie dostęp do gotówki wymaga dalekich dojazdów do placówki bankowej lub innego bankomatu. Podjęcie działań w tym zakresie wpisuje się w jedno z podstawowych założeń, by Narodowa Strategia Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego skoordynowała działania, dzięki którym dostęp do wypłat gotówkowych nie był w żaden sposób ograniczony lub utrudniany. Z praktyki funkcjonowania banków spółdzielczych wynika także, iż w przypadku ich klientów na dostęp do gotówki duży wpływ ma struktura nominałowa banknotów, którymi zasilane są oddziały i bankomaty. Zmniejszanie ilości banknotów o nominale 100 zł, na rzecz banknotów o nominale 200 zł nie zawsze pozwala na zaspokajanie przez banki spółdzielcze oczekiwań klientów.

W większości bowiem przypadków działają one w mniejszych miejscowościach i na terenach wiejskich, gdzie klienci posługują się najczęściej banknotami o niższych nominałach. Niejednokrotnie zdarzają się w  związku z  tym sytuacje, iż klienci banków spółdzielczych przy wypłatach kasowych odmawiają przyjęcia nominału 500 zł. Zdarzają się też odmowy dotyczące banknotów o nominale 200 zł. Dlatego też KZBS, w ramach prac nad stworzeniem rozwiązań ułatwiających dostęp klientów do gotówki, zwraca uwagę także i na tę specyfikę funkcjonowania banków lokalnych.



Przypisy:

[1] Uchwała nr 1/2021 Rady Polityki Pieniężnej z dnia 3 marca 2021 r. w sprawie Narodowej Strategii Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego.

 

Jacek Rapcia

Doradca Prezesa Zarządu KZBS

 

Prenumerata "Głosu Banków Spółdzielczych" na 2021 rok

 

Udostępnij artykuł:
« powrót